Synagoga Staromiejska

Synagoga Staromiejska w Rzeszowie – synagoga znajdująca się w Rzeszowie przy ulicy Bożniczej 4. Jest obecnie jedną z najstarszych zachowanych synagog w województwie podkarpackim.

Synagoga zwana również była Starą Szkołą oraz Małą, ze względu na swój mniejszy rozmiar względem synagogi Nowomiejskiej.

Synagoga Staromiejska w Rzeszowie – synagoga znajdująca się w Rzeszowie przy ulicy Bożniczej 4. Jest obecnie jedną z najstarszych zachowanych synagog w województwie podkarpackim.

Synagoga zwana również była Starą Szkołą oraz Małą, ze względu na swój mniejszy rozmiar względem synagogi Nowomiejskiej.

Historia

Synagoga została zbudowana w 1610 roku. W 1660 i 1739 roku synagoga spłonęła podczas pożaru, po którym zostawała zawsze gruntownie odbudowywana i restaurowana. W 1842 roku synagoga po raz kolejny spłonęła, po czym została przebudowana, uzyskując dwie przybudówki od strony zachodniej i południowej, z czego do dnia dzisiejszego ocalała jedynie zachodnia.

Już na początku XX wieku synagoga była pod stałą opieką konserwatorską dawnego namiestnictwa austriackiego, a później województwa lwowskiego.

Podczas II wojny światowej hitlerowcy zdewastowali synagogę, a w 1944 roku ją podpalili. Po zakończeniu wojny synagogą interesowało się Muzeum Miasta Rzeszowa, które chciało urządzić we wnętrzach synagogi sale ekspozycyjne jednego z planowanych działów. Ze względu na brak odpowiedzi ze strony Komitetu Żydowskiego w Krakowie zaniechano tych planów.

W zimie z 1946 na 1947 rok przez niezabezpieczone otwory okienne do synagogi włamali się złodzieje, którzy wycięli wiązania dachowe, w wyniku czego dach obwisł. W marcu 1947 roku wichura zawaliła dach i złamała sklepienia, poprzez co synagoga zaczęła powoli popadać w ruinę.

Wobec powolnego niszczenia synagogi ówczesny Zarząd Miejski zaproponował wyburzenie przybudówek i odrestaurowanie hali centralnej z basztą, a wykonanie chciał zlecić Państwowemu Urzędowi Odbudowy, który uzyskałby większą ilość cegły, a w zamian za to nakryłby dachem synagogę, uzupełnił sklepienia i zakupił nowe okna.

W 1949 roku decyzją Wojewody Rzeszowskiego synagoga została przeznaczona dla Związku Polskich Artystów Plastyków, który miał odremontować synagogę oraz zabezpieczyć stojącą obok synagogę nowomiejską. W 1951 roku ze względu na brak poczynionych działań w kierunku remontu synagogi, decyzją Wojewódzkiej Rady Narodowej budynek został odebrany związkowi i przekazany na siedzibę Wojewódzkiego Archiwum Państwowego.

W latach 1953-1963 synagoga została ostatecznie gruntownie odrestaurowana. W 1959 roku usunięto ostatnie ślady polichromii. Obecnym właścicielem synagogi jest Gmina Wyznaniowa Żydowska w Krakowie, a dzierżawcą - archiwum, które nie udostępnia wnętrz zwiedzającym. Przy archiwum mieści się również Ośrodek Badań Historii Żydów, zajmujący się gromadzeniem, zabezpieczaniem, przechowywaniem i opracowywaniem materiałów archiwalnych o tematyce żydowskiej.

Na ścianie znajduje się tablica pamiątkowa, poświęcona pomordowanym Żydom podczas Holokaustu, z wersetem: "Bym mógł dniem i nocą opłakiwać zabitych, córy mojego ludu" (Jer. 8:23).

Architektura

Murowany z kamieni łamanych przetykanych cegłą, budynek synagogi wzniesiono na planie kwadratu, w stylu renesansowym. W narożniku północno-zachodnim znajduje się mała, zwieńczona gzymsem baszta, będąca obecnie jedynym śladem po obronnych zabudowaniach miasta. Została ona dobudowana w drugiej połowie XVIII wieku i w mieściła również klatkę schodową. W rogach oraz pomiędzy oknami znajdują się szkarpy.

Os strony zachodniej zachowała się, pochodząca z połowy XIX wieku piętrowa dobudówka, pierwotnie zwieńczona neorenesansową attyką oraz stropami tzw. Kleina. W jej wnętrzu na parterze mieścił się prostokątny przedsionek, a nad nim na piętrze babiniec. Od strony południowej również znajdowała się piętrowa przybudówka, mieszcząca pierwotnie babiniec oraz klatkę schodową. W latach 50. XX wieku została ona wyburzona.

W głównej sali modlitewnej na wschodniej ścianie pierwotnie znajdował się bogato zdobiony Aron ha-kodesz, a na środku bima, która stała pomiędzy czterema filarami wspierającymi sklepienie sali. Obecnie nic się nie zachowało z pierwotnego wyposażenia synagogi.

• Synagoga jest obiektem, który stanowi wartość zabytkową. Została ona wpisana do krajowego rejestru zabytków nieruchomych pod numerem 1157 w dniu 25 marca 1987 roku.