Cerkiew św. Jana Klimaka

Cerkiew pod wezwaniem św. Jana Klimaka w Warszawie — prawosławna cerkiew parafialna. Należy do dekanatu Warszawa diecezji warszawsko-bielskiej Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego.

Świątynia znajduje się na Woli w rejonie Ulrychowa, przy ul. Wolskiej 140. Została wzniesiona w latach 1903-1905 jako cerkiew dla cmentarza prawosławnego na warszawskiej Woli z inicjatywy arcybiskupa warszawskiego i nadwiślańskiego Hieronima. Wpisana do rejestru zabytków 20 sierpnia 2003 pod nr A-54.

Cerkiew pod wezwaniem św. Jana Klimaka w Warszawie — prawosławna cerkiew parafialna. Należy do dekanatu Warszawa diecezji warszawsko-bielskiej Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego.

Świątynia znajduje się na Woli w rejonie Ulrychowa, przy ul. Wolskiej 140. Została wzniesiona w latach 1903-1905 jako cerkiew dla cmentarza prawosławnego na warszawskiej Woli z inicjatywy arcybiskupa warszawskiego i nadwiślańskiego Hieronima. Wpisana do rejestru zabytków 20 sierpnia 2003 pod nr A-54.

Historia

Okoliczności budowy

Prawosławna cerkiew w obrębie cmentarza na Woli była prywatną fundacją arcybiskupa warszawskiego i nadwiślańskiego Hieronima . Miała pełnić zadania świątyni pomocniczej wobec parafialnej cerkwi Włodzimierskiej Ikony Matki Bożej, urządzonej w odebranym katolikom po powstaniu listopadowym kościele św. Wawrzyńca. Bezpośrednim jednak celem budowy było upamiętnienie zmarłego 8 sierpnia 1902 w Piatigorsku syna arcybiskupa, Iwana Iljicza Egzemplarskiego.

W 1903 arcybiskup zakupił działkę położoną przy wschodnim murze cmentarnym od ul. Wolskiej o powierzchni 1237 sążni kwadratowych. Koszt zakupu wyniósł 4275 rubli. 28 czerwca 1903 w jej obrębie położony został kamień węgielny pod budowę cerkwi. Jej projekt wykonał Władimir Pokrowski. Wzniesienie świątyni i otaczającego ją żelaznego płotu całkowicie sfinansował prawosławny hierarcha warszawski. Budynek był gotowy w czerwcu 1905, jednak jego konsekracja, również przeprowadzona przez arcybiskupa Hieronima, nastąpiła dopiero 15 października 1905. Była połączona z pogrzebem Iwana Egzemplarskiego. W dwa tygodnie później zmarł również arcybiskup, który zgodnie ze swoim życzeniem został pochowany obok syna.

W okresie międzywojennym

W 1915 wszyscy kapłani prawosławni pracujący w Warszawie zostali ewakuowani, w związku z czym cerkiew św. Jana Klimaka została zamknięta. Opiekował się nią kościelny, Nikanor Skibin. Dopiero w 1919 do stolicy Polski przyjechał ks. Antoni Rudlewski, który został proboszczem parafii Trójcy Świętej i zaczął odprawiać Świętą Liturgię w cerkwi na Podwalu. Na jego prośbę do Warszawy przybył również ks. Jan Kowalenko. Objął on opiekę nad świątynią na Woli. Z jego inicjatywy przy budynku wzniesiono w 1931 dzwonnicę, której cerkiew dotąd nie posiadała, i zawieszono na niej dzwony o łącznej masie 354 kg. Na skutek akcji rewindykacji cerkwi prawosławnych, w czasie której zburzono szereg budynków sakralnych wzniesionych przez Rosjan w Warszawie, zaś te powstałe w dawnych kościołach katolickich zwrócono pierwotnym właścicielom, świątynia na Woli była – obok cerkwi św. Marii Magdaleny na Pradze – jedną z dwóch wolno stojących cerkwi prawosławnych w Warszawie.

II wojna światowa i okres PRL

Cerkiew, zwłaszcza jej część dolna, była niejednokrotnie schronieniem dla cywilnej ludności Warszawy w czasie jej obrony we wrześniu 1939. W czasie rzezi Woli zginął proboszcz parafii św. Jana Klimaka archimandryta Teofan (Protasiewicz) oraz jeden z jej kapłanów, ks. Antoni Kaliszewicz razem z rodziną. Hitlerowcy zamordowali również kilkadziesiąt osób ukrywających się w dolnej części cerkwi: członków chóru parafialnego, kilkanaścioro prawosławnych wiernych oraz grupę mieszkańców domów w najbliższej okolicy. Po tym wydarzeniu cerkiew została opuszczona i pozostawała bez opieki do stycznia 1945. Żołnierze niemieccy jeszcze kilkakrotnie dopuścili się w niej aktów wandalizmu, ukradli również dzwony. Wielokrotnie służyła jako kryjówka dla ludności cywilnej w czasie powstania warszawskiego. Między styczniem i majem 1945 świątynią opiekował się ks. Eugeniusz Pietraszkiewicz, pod nadzorem którego dokonano usunięcia części wojennych zniszczeń obiektu.

W 1977 budynek został ponownie poświęcony po dokonanym w latach poprzednich gruntownym remoncie.

Architektura

Tworząc projekt cerkwi, Władimir Pokrowski wzorował się na siedemnastowiecznej architekturze sakralnej regionu rostowskiego. Wyrazisty styl ruski miał pozostawać w kontraście z wyglądem cerkwi Włodzimierskiej Ikony Matki Bożej, która zdaniem twórcy nowej świątyni zbyt wyraźnie zachowała zewnętrzne cechy katolickiej sztuki sakralnej. Budynek został wzniesiony na planie krzyża łacińskiego z kamienia, obłożonego jasną cegłą. Całość wieńczy pojedyncza cebulasta kopuła z krzyżem. Na jej wschodniej ścianie znajduje się tablica z napisem w języku rosyjskim opisująca okoliczności powstania świątyni. Wejście do cerkwi prowadzi przez wysunięty ganek, nad którym na trójkątnym tympanonie znajduje się fresk z postacią Matki Bożej. Budynek jest trójdzielny. Cerkiew posiada dwie kondygnacje, na których znajdują się niezależne od siebie pomieszczenia przystosowane do kultu prawosławnego.

W 2009 na zachodniej ścianie budynku została odsłonięta tablica ku czci wyznawców prawosławia, którzy ponieśli śmierć w czasie II wojny światowej.

Część górna

Górna część cerkwi jest poświęcona jej patronowi, św. Janowi Klimakowi. Według pierwotnego projektu była to świątynia wyjątkowo skromna na tle innych cerkwi wzniesionych przez Rosjan w Warszawie, m.in. była ona całkowicie pozbawiona fresków na ścianach. Wynikało to z przeznaczenia budynku na cerkiew cmentarną. Obecnie ściany obiektu zdobi dekoracja malarska wykonana przez Adama Stalony-Dobrzańskiego. Ten sam artysta wykonał witraże w oknach świątyni.

Ikonostas świątyni jest dziełem Aleksandra Muraszki, który wcześniej wykonywał prace dekoratorskie w m.in. cerkwi św. Michała Archanioła w Warszawie. Ikonostas wyrzeźbiono w drewnie dębowym, trzyrzędowy, dekorowany kolumienkami w stylu neoromańskim, rozetkami i akroterionami. W pierwszym rzędzie ikon, na drzwiach diakońskich, znajduje się scenę Zwiastowania i cztery wizerunki Ewangelistów. Tradycyjnie z lewej strony znalazła się ikona patrona cerkwi, zaś po obu stronach carskich wrót – wizerunki Jezusa Chrystusa i Matki Bożej. Z prawej strony zlokalizowano ikonę bł. Hieronima. Ponad carskimi wrotami umieszczono znacznie mniejszą, prostokątną ikonę Chrystusa typu Acheiropoietos. Drugi rząd ikon tworzą (od lewej) przedstawienia św. Aleksandry, św. Bazylego Wielkiego, Ostatniej Wieczerzy, św. Jana Chryzostoma i św. Mikołaja. Najwyższy rząd skomponowany został z okrągłych ikon św. Piotra, św. Pawła oraz centralnie położonej Trójcy Świętej. Powyżej ikonostasu znajdował się, już nieistniejący, napis w języku cerkiewnosłowiańskim Czaju woskriesienia miertwych (pol. Oczekuję wskrzeszenia umarłych). Z kolei od 1986 nad carskimi wrotami znajduje się kopia Poczajowskiej Ikony Matki Bożej, napisana w Warszawie i poświęcona w Ławrze Poczajowskiej. Po powrocie kościoła św. Wawrzyńca w ręce katolików do cerkwi św. Jana Klimaka przeniesiono dodatkowo trzy ikony, które pierwotnie znajdowały się w cerkwi Włodzimierskiej Ikony Matki Bożej.

W części ołtarzowej obiektu znajduje się ikona Zmartwychwstania Pańskiego oraz cykl ikon przedstawiających wybrane wielkie święta prawosławia. Z kolei od strony nawy, po obydwu stronach ikonostasu zlokalizowano wizerunki św. Sergiusza z Radoneża i św. Serafima z Sarowa. Po prawej stronie od ikonostasu umieszczona została Golgota oraz ikona Chrystusa Cierpiącego, napisana przez Weniamina Siemionowa. Inni święci, których wizerunki są czczone w cerkwi, to św. Andrzej Apostoł, św. Olga Kijowska, św. Włodzimierz Wielki (ikony wstawione z okazji tysiąclecia chrztu Rusi Kijowskiej) oraz przywiezione z pielgrzymek na Athos kopia Atoskiej Ikony Matki Bożej oraz podobizna św. Jana Ruskiego. Natomiast w przedsionku zawieszona została reprodukcja obrazu Kazanie Chrystusa w Łodzi.

Szczególną czcią otaczane są ikony św. Mikołaja oraz kopia Kazańskiej Ikony Matki Bożej, umieszczona w 2001 w zdobionym kiocie wykonanym przez Wojciecha Szmeję. Wizerunki te trafiły do cerkwi z inicjatywy jej fundatora. Od 2003 w świątyni znajdują się również relikwie Bazylego Martysza, jednego z męczenników chełmskich i podlaskich.

Część dolna

Część dolna nosi wezwanie św. Eliasza i św. Hieronima, patronów fundatora świątyni. Nakazał on jej urządzenie z przeznaczeniem na miejsce pochówku dla swojego syna, a w przyszłości – również dla siebie. Faktycznie, po swojej śmierci 2 listopada 1905, arcybiskup Hieronim został pochowany w wyznaczonym miejscu – przy zachodniej ścianie, gdzie znajduje się miedziana tablica jego pamięci. Dolna cerkiew została jednak wyświęcona dopiero 1 listopada 1906 przez ks. P. Kallistowa, w obecności nielicznych osób, głównie krewnych zmarłego.

Pracami dekoratorskimi w dolnej części budynku kierował Piotr Fedders. Znajduje się tam jednorzędowy ikonostas wykonany przez Włodzimierza Inokientiewa z różowego i czarnego marmuru, sprowadzonego specjalnie na ten cel ze Szwecji. Z tego samego materiału wykonany jest ołtarz, pod którym pochowano arcybiskupa Hieronima. Ściany świątyni pokrywała polichromia autorstwa A. Korelina, który napisał również na szkle ikonę Chrystusa Pantokratora w otoczeniu apostołów. Na suficie zawieszono panikadiło. W 1979 dotychczasową dekorację ścian zastąpiły freski Jerzego Nowosielskiego . Przedstawiają one wybrane sceny z historii zbawienia, zaś na wschodniej ścianie wykonany został wizerunek Matki Bożej Oranty.

W swoim testamencie arcybiskup prosił, by wygląd dolnej części cerkwi nie był zmieniany i by nie dokonywano w niej następnych pogrzebów. Dla pochówków innych spokrewnionych z nim osób miała być przeznaczona kwatera sąsiadująca z cerkwią od wschodu. Ostatnia wola hierarchy nie została jednak zrealizowana. We wskazanej przez niego kwaterze chowane były inne osoby, zaś w dolnej kaplicy – zamordowany metropolita warszawski Jerzy (Jaroszewski). Ponadto w 1944 istniał projekt poszerzenia dolnej kaplicy, by mogły się w niej odbywać kolejne pogrzeby. Plan ten został ostatecznie zrealizowany w 1978.