Kościół Podwyższenia Świętego Krzyża

Kościół Podwyższenia Krzyża Świętego w Kole – świątynia rzymskokatolicka mieszcząca się na terenie osiedla Stare Miasto. Najstarszy kościół w mieście, wybudowany w stylu gotyckim na przełomie XIV i XV wieku. Z racji wieku oraz znaczenia nazywany kościołem farnym.

Kościół Podwyższenia Krzyża Świętego w Kole – świątynia rzymskokatolicka mieszcząca się na terenie osiedla Stare Miasto. Najstarszy kościół w mieście, wybudowany w stylu gotyckim na przełomie XIV i XV wieku. Z racji wieku oraz znaczenia nazywany kościołem farnym.

Historia

Świątynia to według tradycji najstarsza dotacja katedry metropolitalnej gnieźnieńskiej, fundowana w XIII wieku. Najstarsza część kościoła – zachowane do naszych czasów prezbiterium oraz nawa główna pochodzą z przełomu XIV i XV wieku. Kościół został konsekrowany w 1409 r. - pod wezwaniem Podwyższenia Krzyża Świętego oraz św. Katarzyny i św. Doroty. 12 stycznia 1451 r. w świątyni miała miejsce konsekracja ks. Jana Gruszczyńskiego na biskupa kujawsko-pomorskiego. 23 listopada 1470 r. król Kazimierz IV Jagiellończyk wydał przywilej zezwalający na powołanie przy kościele farnym kolegium mansjonarzy. Fundatorem tego kolegium był Jan Hińcza z Rogowa.

W początkach XVI wieku do korpusu nawowego dobudowano od południa kaplicę Matki Bożej Nieustającej Pomocy, z fundacji Jarosława Jana Sokołowskiego z Wrzący Wielkiej, która poświęcona została 11 marca 1522 r. Pod kaplicą znajdowały się grobowce rodzinne, gdzie jako pierwszy pochowany został fundator kaplicy. Również w tym stuleciu do prezbiterium dobudowano gotycką zakrystię. Wspomniani już wcześniej księża mansjonarze prowadzili przy kolskiej świątyni szkołę, a także opiekowali się Bractwem Literackim, co znajduje potwierdzenie w dokumencie z 1583 r. Źródła podają także, że w 1643 r. arcybiskup gnieźnieński Maciej Łubieński poświęcił w kościele dziesięć ołtarzy. Jeden z nich zawierał relikwie bł. Doroty. W XVII wieku proboszcz kolski utrzymywał się głównie z tzw. dziesięciny wytyczne oraz z folwarku bylickiego.

Na początku XIX wieku podjęto starania o przeprowadzenie gruntownego remontu świątyni. Już w 1816 r. ówczesny proboszcz – ks. Szremowicz – sprzedał srebra ze zbiorów parafialnych, gromadząc w ten sposób kwotę ponad 1900 zł. 11 grudnia 1818 r. na mocy bulli Ex imposita Nobis papieża Piusa VII utworzono diecezję kujawsko-kaliską, do której włączony został kościół wraz z parafią. W 1827 r. fara wzbogaciła się, przejmując fundusze i cały majątek zniesionego probostwa przy likwidowanym kościele Ducha Świętego. Być może to przyczyniło się do konkretnych działań mających na celu odnowienie świątyni. Kościół farny przedstawiał bowiem wówczas zupełną ruinę. Przede wszystkim należało wymienić dach nad świątynią, rozebrać stary skarbiec oraz kruchtę. Do zakrystii planowano dobudować skarbiec i zrobić wejście z dworu. W prezbiterium planowano wymurować stały ołtarz główny oraz przenieść ambonę. Oprócz tego należało dokonać remontu organów i zrobić nowe wejście na chór. W 1849 r. dzięki staraniom proboszcza ks. Tomasza Tobolczyka na miejscu starej drewnianej dzwonnicy wzniesiono nową murowaną. Z kolei w 1862 r. rozpoczęto budowę budynków gospodarczych parafii.

Gruntowne prace remontowe wewnątrz świątyni rozpoczęły się w 1863 r. i trwały do 1895 r., kiedy proboszczem był ks. Edward Narkiewicz. Założono wówczas żyrandole w kościele i do nawy głównej dobudowano kaplicę Najświętszej Maryi Panny Częstochowskiej od strony południowej, do której przeniesiony został ołtarz świętych Kryspina i Krystiana. Według jego sugestii powstała polichromia autorstwa Wincentego Strubińskiego, która zachowała się współcześnie. Założono także sklepienia w suficie nad nawą główną oraz od strony zachodniej dobudowano neogotycką kruchtę. Zwieńczeniem wszystkich prac remontowych była rekonsekracja kościoła pod wezwaniem Podwyższenia Krzyża Świętego, której 23 czerwca 1895 r. dokonał biskup kujawsko-kaliski Aleksander Kazimierz Bereśniewicz. Równocześnie poświęcono odnowiony gotycki nagrobek Jana z Garbowa i sakramentarium. Przekuto także okna, wykonano polichromię i usunięto barokowe wyposażenie na rzecz neogotyckiego. Założono nową balustradę przed ołtarzem i wykonano nową ambonę. W późniejszych latach nawę główną rozdzielono dwoma rzędami filarów. Następnie powstał murowany chór, na którym umieszczono organy o dziesięciu głosach i powstały trzy nowe ołtarze.

21 października 1917 r. w północną ścianę kościoła farnego wmurowano i poświęcono pamiątkową tablicę upamiętniającą setną rocznicę śmierci Tadeusza Kościuszki. W 1933 r. wybudowano w sąsiedztwie świątyni budynek domu parafialnego - jako wotum Roku Świętego. Przed 1939 r., z inicjatywy proboszcza ks. Józefa Mężnickiego wyłączono z ruchu ulicę oddzielającą kościół od plebanii. W czasie II wojny światowej niemiecki okupant zorganizował w kościele magazyn odzieży zabranej Żydom, wywożonym głównie do pobliskiego obozu zagłady Kulmhof w Chełmnie nad Nerem. Działania wojenne nie przyniosły większego uszczerbku świątyni, jedynie dach nad prezbiterium uległ częściowemu zniszczeniu podczas bombardowania miasta. Dzięki ofiarności organisty Henryka Berczyńskiego udało się zachować księgi parafialne i naczynia liturgiczne.

W latach 1945-1948 proboszczem był ks. Bogumił Kasprzak, który przy hojnym wsparciu parafian zdołał pokryć dachówką prezbiterium, wybudować dzwonnicę, umeblować zakrystię, urządzić obejście wokół świątyni oraz pomalować kaplicę cmentarną. Przed wejściem do Domu Parafialnego ustawił figurę Świętego Józefa z Dzieciątkiem.. 5 lutego 1949 r. świątynię po raz pierwszy nawiedził arcybiskup gnieźnieński i warszawski Stefan Wyszyński. Do 1952 r. kolejny proboszcz ks. Stanisław Śmietanko zdołał w zaledwie w niewielkim stopniu odrestaurować dach na kościele parafialnym. Ponadto w sposób prowizoryczny zabezpieczył obejście świątyni oraz wyrównał zgruzowany przykościelny parking. Niewielkie środki finansowe pozwoliły jeszcze dokonać radiofonizacji świątyni oraz, w porozumieniu z konserwatorem zabytków, odnowić wiekowy obraz Matki Bożej Pocieszenia. 5 lutego 1949 r., gościł na plebanii arcybiskupa gnieźnieńskiego i warszawskiego Stefana Wyszyńskiego, który w Kole zatrzymał się na nocleg.

Pierwszą z pilnych prac, z jakimi musiał się zmierzyć ks. Julian Olejnik, była konieczna i bardzo pilna gruntowna renowacja dachu nad nawą główną świątyni. Podczas silnego wiatru jej elementy odrywały się i spadały na chodnik wokół kościoła, stanowiąc zagrożenie dla wiernych udających się na nabożeństwa. Władze miejskie groziły wręcz zamknięciem świątyni parafialnej ze względów bezpieczeństwa. Podjęto się także naprawienia mocno uszkodzonych gotyckich szczytów kościoła. W tym celu konieczne było uzyskanie oryginalnych cegieł, które dzięki życzliwości konserwatora zabytków przeniesiono z ruin zamku. 16 czerwca 1963 r. biskup włocławski Antoni Pawłowski w kościele udzielił święceń prezbiteratu czterem diakonom pochodzącym z okolic Koła.

Kolejny proboszcz ks. Stanisław Piotrowski prowadził szereg prac konserwatorskich przy sterczynach na szczytach świątyni. Wiele czasu zajęło wykonanie tynków uzupełniających po renowacji murów zewnętrznych, na które zużyto ponad siedem tysięcy sztuk gotyckiej cegły. Nie udało mu się tylko wykonać nowej polichromii wewnątrz świątyni, bowiem wobec oporu ze strony grupy parafian, konserwator zabytków nakazał zachować oryginalne malowidła z końca XIX wieku. 21 maja 1968 r. w Domu Parafialnym z maturzystami spotkał się ks. kardynał Stefan Wyszyński. Podczas spotkania wręczył uczniom świadectwa ukończenia nauki religii. Także cmentarny odpust Przemienienia Pańskiego w 1970 r. swoją obecnością zaszczycił bp Kazimierz Majdański oraz towarzyszący mu bp Jean Saurage. W kolejnym roku do fary przybyli także biskupi – Władysław Rubin z Rzymu oraz Bronisław Dąbrowski – sekretarz Konferencji Episkopatu Polski.

W latach 1971 - 1986 ówczesny proboszcz ks. Serafin Opałko przeprowadził kolejny duży remont świątyni. Dokonano renowacji polichromii pochodzącej z końca XIX wieku. Odnowione ściany, zarówno pod względem kolorystyki i wzorów, całkowicie wiernie oddawały pierwotną formę. Nowy wygląd zyskała południowa kaplica Najświętszej Maryi Panny Nieustającej Pomocy, a okna wzbogaciły się o nowe witraże wykonane według projektu artysty Kuligowskiego z Torunia. Ufundował i poświęcił nowy ołtarz – przystosowany do sprawowania liturgii po reformie soboru watykańskiego II. W 1988 r. wymieniono ławki wewnątrz świątyni, a także wyremontowano dom parafialny.

Od 1997 r., z inicjatywy ks. Józefa Wronkiewicza, wykonano wiele kolejnych renowacji. Uzupełniono brakujące odcinki chodnika procesyjnego wokół świątyni, wymieniono konstrukcję więźby dachowej i położono nową, specjalną dachówkę na całym kościele wraz z obróbką blacharską w miedzi. Następnie przemurowano sygnaturkę i naprawiono zniszczone zwieńczenia i szczyty kościoła. Przeprowadzono też czyszczenie i konserwację murów zewnętrznych. W 2002 r. przeprowadzono generalny remont organów oraz wyremontowano i przebudowano budynek plebanii. W 2006 r. wyposażenie prezbiterium wymieniono na marmurowe, a 25 lutego 2007 r. biskup włocławski Wiesław Mering z biskupem seniorem Czesławem Lewandowskim dokonali uroczystej konsekracji ołtarza oraz poświęcenia ambony i miejsca przewodniczenia. W kolejnych latach wymurowano obok kościoła – nową dzwonnicę.

Architektura

Kościół Podwyższenia Krzyża Świętego zbudowany jest z czerwonej cegły w stylu gotyckim. Korpus świątyni jest trzynawowy, halowy, z węższym i nieco niższym prostokątnym prezbiterium. Kościół jest z zewnątrz oskarpowany. Posiada dwuspadowy dach pokryty dachówką, tylko nad zakrystią - blachą. Szczyt prezbiterium ozdobiony jest sterczynami, tynkowanymi wnękami oraz okrągłymi prześwitami. Świątynia nie posiada wieży, jedynie niewielkich rozmiarów sygnaturkę w szczycie nawy głównej. Sklepienia w nawach i bocznych kaplicach mają konstrukcję krzyżowo-żebrową, a w prezbiterium - gwiaździstą.

Z zewnątrz na wschodniej ścianie prezbiterium zawieszony został krucyfiks z XIX wieku. Do kościoła prowadzą drzwi ze stali, wykonane na początku XX wieku w stylu neogotyckim.

Wystrój wnętrza

Prezbiterium

Najstarsza część świątyni. W części centralnej znajduje się drewniany ołtarz główny. Sufit ozdobiony został oryginalnym gotyckim sklepieniem gwiaździstym. Witraże w oknach przedstawiają sceny z życia Matki Bożej. Podłoga pokryta jest nową marmurową posadzką.

Ołtarz główny

Pochodzi z końca XIX wieku. Zbudowany jest z ciemnego drewna, w stylu neogotyckim. Posiada wymiary: 8 m wysokości i 10 m szerokości. W jego centralnej części znajduje się krucyfiks pochodzący z XVIII wieku z licznymi wotami świadczącymi o wiekowości kultu Męki Pańskiej w świątyni. Po obu stronach ołtarza przedstawione są postacie świętych – po lewej stronie umieszczone są figury św. Stanisława Kostki i św. Floriana, z kolei po prawej stronie znajdują się rzeźby św. Kazimierza Królewicza i św. Stanisława Biskupa – błędnie przedstawionego ubranego w paliusz.

Rzeźba Świętego Bogumiła

Znajduje się we wnęce w północnej ścianie. Wykonana została na początku XX wieku z piaskowca. Nie posiada wyraźnych cech stylowych. Przedstawia postać bł. Bogumiła - patrona miasta Koła.

Nawa główna

Największa halowa część świątyni rozdzielona od prezbiterium łukiem tęczowym. Nawa w XIX wieku została przedzielona potężnymi filarami. Sklepienia okien ozdobione są motywami roślinnymi i sylwetkami aniołów, natomiast witraże przedstawiają sceny związane z krzyżem i jego historią. Sklepienie sufitu ozdabiają sceny z życia Jezusa Chrystusa.

płyta nagrobna Jana z Garbowa herbu Sulima

Najstarszy zachowany zabytek w świątyni. Wykonany w stylu gotyckim z piaskowca po 1454 r. Przedstawia prymitywnie wyrytą postać rycerza w postawie stojącej, odzianego w zbroję, na jego głowie znajduje się hełm zakrywający całą głowę z wyciętym otworem na oczy. Rycerz jest jedną ręką wsparty na mieczu, drugą przytrzymuje tarczę z herbem Sulima. W bordiurze płyty pozostały jeszcze fragmenty łacińskich napisów: iacet magnificus ac, generosus dic, capit, colnesis.

sakramentarium

Wykonane zostało w stylu późnorenesansowym w XVI wieku. Znajduje się pomiędzy dwoma bogato zdobionymi półkolumnami; przedstawia wyobrażenie Ducha Świętego, wyrażone wizerunkiem gołębicy. Po jego bokach znajdują się popiersia świętych biskupów Stanisława i Wojciecha.

ambona

Umieszczona jest na jednym z północnych filarów w nawie głównej. Zarówno jej korpus, jak i balustrada są rzeźbione ażurowymi motywami roślinnymi. Nad amboną znajduje się baldachim ośmioboczny, zwieńczony wieżyczkami.

północny ołtarz boczny

Neogotycki, drewniany, pochodzący z XIX wieku. W części środkowej znajduje się postać Jezusa Bolesnego, któremu towarzyszą święci Roch i Walenty. W zwieńczeniu ołtarza mieści się postać Świętego Józefa z Dzieciątkiem.

południowy ołtarz boczny

W stylu neogotyckim, drewniany, pochodzący z XIX wieku. W niszy centralnej znajduje się figura Matki Bożej, bo bokach znajdują się rzeźby świętych Wawrzyńca i Kazimierza Królewicza.

prospekt organowy

Wmieszczony na chórze, na przeciwko ołtarza głównego. Szafa zawierająca prospekt została podzielona na siedem części, najwyższe i największe piszczałki znajdują się w części środkowej. Pola piszczałkowe zakończone są u góry ostrymi trójlistnymi łukami. Całość zdobiona jest złotem.

Kaplica Najświętszej Maryi Panny Nieustającej Pomocy

Pochodzi z XVI wieku. Zlokalizowana jest z południowej strony świątyni. Znajduje się tutaj barokowy ołtarz z obrazem Matki Bożej. Na ścianach znajduje się polichromia, w której przeważają motywy roślinne i różańcowe. Przy wejściu do kaplicy znajdują się okrągłe malowidła ścienne, przedstawiają postacie ewangelistów Łukasza i Jana.

Kaplica Najświętszej Maryi Panny Częstochowskiej

Znajduje się naprzeciwko kaplicy NMP Nieustającej Pomocy, przylega do nawy od strony północnej. Ołtarz wykonany został w stylu neogotyckim - z obrazem Matki Boskiej Częstochowskiej. Obrazowi towarzyszą stojące po bokach figury świętych Kryspina i Kryspiniana. Po prawej stronie umieszczona jest szafka na oleje z herbem Nałęcz z 1809 r.

Na ścianach kaplicy znajdują się herby województw I Rzeczypospolitej; obok tych herbów znajdują się także herb Polski i herb Koła, błędnie przedstawiony jako czerwony młyn o dwóch wieżach zwieńczonych czarnymi spiczastymi dachami, ze złotym kołem o pięciu szprychach, w błękitnej tarczy. Nad wejściem do kaplicy znajdują się malowidła z wizerunkami ewangelistów Mateusza i Marka.

Kruchta

Została dobudowana w stylu neogotyckim w drugiej połowie XIX wieku. Do nawy głównej przylega od strony zachodniej. Na ścianach umieszczone są tablice poświęcone zesłańcom syberyjskim, ofiarom zbrodni katyńskiej, proboszczowi ks. kanonikowi Józefowi Mężnickiemu oraz lokalnemu społecznikowi Czesławowi Freudenreichowi.

Kropielnice

Znajdują się w ścianie północnej i południowej kruchty. Wykonane zostały w stylu neogotyckim w XIX wieku z piaskowca. Są ośmioboczne, składają się z trzech części: bazy, trzonu i czaszy. Czasze kielichowe są wypełnione w środku zielonym marmurem.

Otoczenie

Na południowej ścianie kościoła oraz kaplicy NMP Nieustającej Pomocy znajdują się liczne napisy epigraficzne z XVI i XVII wieku. Są to imiona, miejscowości, daty i inicjały. Przypuszcza się, że zostały wykonane przez odwiedzających Koło pielgrzymów - uczestników nabożeństw w świątyni.

Na północnej ścianie świątyni umieszczone zostały tablice upamiętniające: Tadeusza Kościuszkę (z 1917 r.), uczestników powstania warszawskiego, działaczy Armii Krajowej oraz proboszczów kolskich - Bogumiła Kasprzaka i Serafina Opałko.

Wokół świątyni wybudowano murowany parkan z początku XX wieku. Od strony zachodniej znajduje się budynek plebani z XIX wieku oraz duży, pozbawiony cech stylowych, gmach Domu Parafialnego im. Stefana kardynała Wyszyńskiego, wybudowany w 1933 r. z inicjatywy ks. Józefa Mężnickiego.

Przed 2008 r. po północnej stronie kościoła przy ul. Wyszyńskiego ,na miejscu poprzedniej, powstała murowana dzwonnica z trzema dzwonami: Józef, Maryja z 1957 r. i Jan Paweł. Dzwonnica została poświęcona 14 września 2008 r. przez biskupa włocławskiego Wiesława Meringa.

Parafia

Parafia została założona prawdopodobnie pod koniec XIII wieku, druga erekcja miała miejsce w 1563 r. Od momentu powstania, do 1818 r. administracyjnie podporządkowana była archidiecezji gnieźnieńskiej. 11 grudnia 1818 r. wszedł w życie nowy podział administracji kościelnej, w wyniku którego kolska wspólnota znalazła się w diecezji kujawsko-kaliskiej, a od 1925 r. - w diecezji włocławskiej. Od 2 lutego 2015 r. jest jedną z dziewięciu parafii w dekanacie kolskim.

Od 26 czerwca 2001 r. proboszczem parafii Podwyższenia Krzyża Świętego jest ks. kanonik Józef Wronkiewicz. Zamieszkuje ją 10 000 osób.