Ulica Żelazna

Ulica Żelazna – ulica w dzielnicy Wola w Warszawie.

Ulica Żelazna – ulica w dzielnicy Wola w Warszawie.

Przebieg

Ulica rozpoczyna się przy placu Starynkiewicza, odchodząc od Al. Jerozolimskich. Biegnie przez Wolę, przecina Mirów prowadząc w kierunku Muranowa i kończy się przy Nowolipkach, za skrzyżowaniem z ulicą Nowolipie.

Historia

W połowie XVII wieku północna część ulicy była drogą łączącą jurydykę Leszno z Nowolipiem. W 1725 wytyczono odcinek pomiędzy ulicą Chłodną a Lesznem, który pierwotnie biegł wśród pól, a w II poł. XVIII wieku wśród ogrodów. W tym okresie ulica została uregulowana wg planów geometry Deutscha.

W 1770 ulica została przedłużona na południe do zbiegu ulic Twardej i Złotej i otrzymała urzędowo nazwę Żelazna. W 1784 przy ulicy stał pałacyk, 2 kamienice, 6 domów murowanych, 4 dworki, 2 młyny i karczma Żelazna (od której pochodzi nazwa ulicy), a poza linią zabudowy ciągnęły się ogrody. W 1805 przy Ceglanej powstały Ogrody Ulrychów, przeniesione później na Górce. W 1810 u zbiegu ulic Żelaznej i Twardej powstał pałacyk Wojciecha Bogusławskiego. W początkach XIX wieku działało tu już 5 browarów.

W 1836 ulica Żelazna została przedłużona do Nowej Drogi Jerozolimskiej czyli Alej Jerozolimskich i w 1845 przecięły ją tory kolei Warszawsko-Wiedeńskiej. W połowie XIX wieku nastąpił rozwój przemysłu – powstały tu zakłady przemysłowe, garbarnie, wytwórnie cerat, fabryki metalowe, będące miejscem narodzin i rozwoju ruchu robotniczego. Z biegiem czasu przybywało kamienic i zabudowa ulicy stawała się coraz bardziej zwarta. W 1909 poprowadzono linię tramwaju elektrycznego. W okresie międzywojennym powstały nowoczesne domy mieszkalne, świadcząc o dużym znaczeniu ulicy.

W listopadzie 1940 odcinek pomiędzy Grzybowską i Leszno (obecnie al. Solidarności), parzysta (wschodnia) strona między Lesznem i Nowolipiem oraz krótki odcinek Żelaznej na północ od Nowolipia, znalazły się w granicach warszawskiego getta. Po wyłączeniu z getta w grudniu 1941 nieparzystej części ulicy i podzieleniu dzielnicy zamkniętej na tzw. małe i duże getto, na środku jezdni wzniesiono mur. W styczniu 1942 nad wyłączoną z getta ulicą Chłodną przerzucono drewnianą kładkę, która przejęła część ruchu pieszego z bardzo ruchliwego skrzyżowania Chłodna – Żelazna. Zbudowano tutaj również specjalną bramę, za pomocą której regulowano ruch na obydwu ulicach.

W zachowanym budynku przy Żelaznej 103 w latach 1942-1943 mieściło się SD-Befehlstelle, jednostka niemiecka kierująca wielką akcją wysiedleńczą do obozu zagłady w Treblince latem 1942. W sierpniu 1942, po likwidacji tzw. małego getta, ulicę aż do Leszna włączono do aryjskiej części miasta.

W okresie II wojny światowej zabudowa ulicy znacznie ucierpiała, szczególnie w okresie powstania warszawskiego. Po wojnie wiele z budynków zostało rozebranych, a teren przez jaki przebiegała znany był jako tzw. Dziki Zachód, słynący z ostańców przedwojennej zabudowy, ciemnych podwórek i niezabudowanych placów po rozebranych budynkach. W latach 70. XX wieku powstało tu Osiedle Za Żelazną Bramą, które zmieniło charakter ulicy. Od lat 90. zaczęło się stopniowe wyburzanie kolejnych domów, a tylko nieliczne po wojnie zostały wyremontowane. W miejsce starych budynków powstają nowe – pojedyncze plomby, ale i całe pierzeje jak pomiędzy Łucką a Grzybowską.

Nazwa

Nazwa ulicy Żelaznej pochodzi od Żelaznej Karczmy znajdującej się w XVIII wieku na rogu ulic Siennej i Twardej.

"Karczma Żelazna" istniała także w 1831, toczyły się w jej rejonie ciężkie walki z wojskami rosyjskimi, a w dniu 6 września 1831 przy karczmie prowadzono rozmowy kapitulacyjne. Jej kształt architektoniczny jest doskonale widoczny na obrazie olejnym, który namalował A. Kotzebue w 1831 roku p.t. "Rozmowy kapitulacyjne przed karczmą żelazną na Woli, 1831". Obraz znajduje się w zbiorach Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie. W Karczmie Żelaznej 2 listopada 1830 żegnano Fryderyka Chopina okolicznościową kantatą skomponowana przez J. Elsnera do słów redaktora Dmuszewskiego, kompozytor wsiadł do dyliżansu jadącego na Ołtarzew do Kalisza, gdy pojazd zatrzymał się przed szlabanem Rogatki Wolskiej dla rutynowej kontroli. Opis epizodu m.in. w zbiorze szkiców Henryka F. Nowaczyka Chopin na traktach Wielkopolski Południowej, Kalisz 2006, i w "Ruchu Muzycznym", tegoż autora Między Wisłą, Prosną i Odrą ostatnia podróż Chopina.

Ważniejsze obiekty i otoczenie

• Pomnik Zgrupowania "Chrobry II" przed budynkiem, nr 18
• Biurowiec Sienna Center, nr 28/30 (Sienna 73/75)
• kamienica Wolfa Krongolda, nr 24a róg Złota 83
• Dawny Zakład Platerniczy Norblinów, nr 49/53
• Teatr Scena Prezentacje, nr 51/53
• Mennica Polska S.A., ul. Pereca 21 róg Żelaznej
• Gmach Mennicy Polskiej S.A., nr 56
• Synagoga Izaaka Altera, nr 57
• Generalna Dyrekcja Dróg Krajowych i Autostrad, nr 59
• PKP Intercity, nr 59a
• Siedziba Zarządu Transportu Miejskiego, nr 61
• Fabryka Wyrobów Żelaznych „Duschik i Szolce", nr 63 (róg Grzybowskiej)
• Wojewódzka Stacja Sanitarno-Epidemiologiczna, nr 79
• Dawna siedziba Publicznych Szkół Powszechnych nr 10, 17, 56 i 119 (część obecnego kompleksu Urzędu Dzielnicy Wola m.st. Warszawy przy al. Solidarności 90), dawniej nr 88 róg Leszno 80/82
• Szpital Specjalistyczny Ginekologiczno-Położniczy św. Zofii, nr 90
• Kamienica Władysława Jabłońskiego z 1913 – w istniejącym na jej miejscu budynku w 1857 zmarł kompozytor i pedagog Karol Kurpiński, co upamiętnia tablica z piaskowca wmurowana w 1957, nr 91.
• Pałacyk Bogusławskiego, Zakład Naukowo-Wychowawczy "Rodziny Marii", nr 97 róg Żytnia 1
• Dawna siedziba SD-Befehlstelle, specjalnej jednostki SS kierującej wielką akcją wysiedleńczą w getcie warszawskim od 22 lipca do 21 września 1942, nr 103
• Trzy upamiętnienia granic getta (przy Grzybowskiej, Chłodnej oraz al. „Solidarności")

Ciekawostki

• W latach 1918-1927 w mieszkaniu nr 63 w nieistniejącej kamienicy przy ul. Żelaznej 89 mieścił się konspiracyjny lokal Komitetu Centralnego Komunistycznej Partii Polski. Tutaj redagowali partyjne dokumenty i spotykali na naradach m.in. Adolf Warski, Maria Koszutska, Julian Leszczyński i Małgorzata Fornalska. O tych wydarzeniach przypomina tablica z brązu umieszczona w 1978 na frontowej ścianie obecnie istniejącego w tym miejscu budynku wniesionego w latach 1937-1939.