Zabytkowy układ urbanistyczny dawnego miasta Podgórza

Wolne Królewskie Miasto Podgórze – obszar Krakowa obejmujący zachodnią część obecnej Dzielnicy XIII. W latach 1784-1915 samodzielne miasto. Nazywane bywa często Starym Podgórzem.

W 1994 roku Podgórze wraz ze Starym Miastem, Wawelem, Stradomiem, Piaskiem, Kazimierzem i Nowym Światem zostało uznane za Pomnik historii.

Wolne Królewskie Miasto Podgórze – obszar Krakowa obejmujący zachodnią część obecnej Dzielnicy XIII. W latach 1784-1915 samodzielne miasto. Nazywane bywa często Starym Podgórzem.

W 1994 roku Podgórze wraz ze Starym Miastem, Wawelem, Stradomiem, Piaskiem, Kazimierzem i Nowym Światem zostało uznane za Pomnik historii.

Historia

Po pierwszym rozbiorze Polski władze austriackie utworzyły nowy ośrodek administracyjny i gospodarczy. Początkowo tworzono go w oparciu o wieś Ludwinów, którą zamierzano rozbudować, jednak ostatecznie wybór padł na tereny dotychczas słabo zagospodarowane i zaludnione leżące naprzeciw Kazimierza u stóp Góry Lasoty (stąd nazwa Podgórze), gdzie rozchodziły się drogi do Krakowa, Wieliczki i Skawiny. W wyniku udogodnień zapewnionych patentem cesarskim z 1781 r. na terenie tym zaczęli osiedlać się rzemieślnicy i kupcy. Liczne przywileje cesarskie gwarantujące daleko idącą swobodę osobistą (zwolnienie ze służby wojskowej, wolność wyznania i in.), prowadzenia działalności gospodarczej (bezpłatny przydział gruntów, zwolnienie z podatków, pomoc finansowa, itp.) a także przygraniczne położenie na brzegu spławnej rzeki i na połączeniu szlaków handlowych zapewniło Podgórzu szybki rozwój (w 1787 r. miało już 108 domów) i zaczęło stanowić konkurencję handlową dla Krakowa.

W 1784 r. cesarz Józef II nadał Podgórzu prawa wolnego miasta królewskiego, a w 1785 r. herb:

"W roku 1785 powstało z części tej wsi i kilku domów nad Wisłą zwanych Podgórzem miasto Podgórze. Cesarz Józef II nadał miastu wolność handlu i nazwał je Josefstadtem, ale to nazwisko ustąpiło dawniejszemu".

III rozbiór Polski (1795) osłabił czynniki decydujące o uprzywilejowanej pozycji Podgórza. Jego rozwój nie następował już w takim tempie jak w pierwszej fazie.

W początkach XIX w. miasto przekształciło się w ośrodek o wyraźnym charakterze handlowo-przemysłowym. W 1809 r. w wyniku traktatu pokojowego z Schönbrunn miasta: Kraków, Podgórze i Wieliczka wraz z otaczającymi je terenami włączone zostały do Księstwa Warszawskiego.

W 1810 r. wprowadzono centralistyczny system administracyjny wzorowany na francuskim, w konsekwencji Podgórze zostało włączone do Krakowa. Po raz pierwszy w historii granice administracyjne miasta Krakowa sięgnęły na południe poza główne koryto Wisły. Kraków został podzielony na IV gminy (dzielnice); Podgórze zostało IV gminą (dzielnicą), zachowując jednak odrębność administracyjną. W 1815 r. kongres wiedeński zdecydował o podziale ziem Księstwa Warszawskiego – odłączył Podgórze, które wróciło do Austrii, od terenów Rzeczypospolitej Krakowskiej. Po wybuchu powstania krakowskiego w lutym 1846 r. Austria dokonała aneksji miasta i od tej pory mieszkańcy Podgórza znosić musieli wraz z krakowianami politykę germanizacji oraz złe zarządzanie gospodarką Galicji.

W połowie XIX w. rozpoczęto budowę systemu fortyfikacji w obrębie Podgórza, m.in. ufortyfikowano kopiec Krakusa – który został otoczony fortem i głęboką fosą – oraz Krzemionki Podgórskie, na których wzniesiono dwie tzw. "baszty maksymiliańskie". Na wzniesieniach stanowiących dalekie przedpola Podgórza wybudowano forty m.in. w Prokocimiu, Rajsku, Wróblowicach, Skotnikach, Pychowicach, Bodzowie.

Podgórze posiadało również swoje lokalne pismo. Był nim społeczno-literacki tygodnik "Podgórzanin", wydawany i redagowany przez Karola Breuera. Pierwszy jego numer ukazał się dn. 1 stycznia 1900 r. Wydano 22 numery "Podgórzanina". Ich treść stanowi mi.n. kronikę codziennego życia mieszkańców Podgórza na przełomie wieków.

W 1913 r. Prezydent m. Krakowa Juliusz Leo określił Podgórze jako "perłę w pierścieniu gmin Kraków otaczających", co było dowodem uznania dla osiągnięć miasta. Wśród społeczności Podgórza istniała duża niechęć do połączenia z Krakowem, ostatecznie jednak w 1913 r. Rada Miasta Podgórza uchwaliła połączenie z Krakowem, oficjalnie ogłoszone dopiero w 1915 r. Kolejne lata były okresem zrastania się organizmów obu miast. J. Karpiniec podaje 22 sierpnia 1914 jako datę włączenia Podgórza do Krakowa.

Lata 1939-1945 to tragiczny okres w dziejach Podgórza. Od 1941-1943 r. na terenie dzielnicy istniało getto żydowskie, do którego przesiedlono ludność żydowską z całego terenu Krakowa. Po jego likwidacji mieszkańców wywieziono do obozu pracy przymusowej w Płaszowie, a następnie do obozów zagłady, gdzie większość zginęła w komorach gazowych. W płaszowskim obozie w wyniku głodu, chorób i egzekucji straciło życie ok. 80 tys. osób.

W 1991 r., po reformie administracyjnej Kraków podzielono na osiemnaście dzielnic samorządowych. Dzielnica XIII objęła historyczną część Podgórza, Płaszów, Rybitwy i Przewóz.

Zabytki

• Fort św. Benedykta – ciekawy przykład architektury obronnej w formie wieży maksymiliańskiej
• Kopiec Krakusa – kopiec, będący jakoby grobowcem legendarnego Kraka
• Magistrat (drugi ratusz Podgórza) – wzniesiony w latach 1844-1854, Rynek Podgórski 1
• Stary Cmentarz Podgórski – najstarsza nekropolia Podgórza, jednocześnie najstarszy cmentarz komunalny w Krakowie
• Zajazd Pod św. Benedyktem