PAST-a

PAST (od pierwszych liter nazwy drugiego właściciela, Polskiej Akcyjnej Spółki Telefonicznej, potocznie PAST-a) – pierwszy warszawski wysokościowiec wzniesiony w latach 1906–1908 przy ul. Zielnej 39 zaprojektowany przez Bronisława Brochwicz-Rogoyskiego.

PAST (od pierwszych liter nazwy drugiego właściciela, Polskiej Akcyjnej Spółki Telefonicznej, potocznie PAST-a) – pierwszy warszawski wysokościowiec wzniesiony w latach 1906–1908 przy ul. Zielnej 39 zaprojektowany przez Bronisława Brochwicz-Rogoyskiego.

Historia

Budynek przypominający średniowieczną wieżę zamkową (modernistyczny nowy historyzm inspirowany średniowieczem), o nowoczesnych secesyjnych wnętrzach zbudowany został na ulicy Zielnej przez firmę Władysława Czosnowskiego w latach 1906−1908 dla szwedzkiego Towarzystwa Akcyjnego Telefonów „Cedergren” (nosił wtedy także jego nazwę) jako drugi budynek centrali telefonicznej. Jego wysokość od podstawy fundamentów do szczytu wynosiła 51 m, mieścił w wieży osiem wysokich pięter. Był to wtedy najwyższy budynek w całym Imperium Rosyjskim, najwyższy mieszkalny w Europie oraz jedna z pierwszych tego typu konstrukcji żelbetowych w Europie. Przy jego budowie po raz pierwszy w Warszawie wykorzystano cegłę cementową.

Po wygaśnięciu koncesji w 1922 roku budynek przejęła Polska Akcyjna Spółka Telefoniczna (PAST), przez co zwyczajowo jest on nazywany PAST-ą.

Miano najwyższej budowli w Polsce nosił do roku 1934, kiedy oddano do użytku katowicki Drapacz Chmur oraz stołeczny wieżowiec towarzystwa ubezpieczeniowego Prudential.

Lata 1939–1944

5 czerwca 1944 pod budynkiem doszło do potyczki grupy żołnierzy z Batalionu im. Czwartaków Armii Ludowej, którzy mieli dokonać ekspropriacji w oddziale banku „Społem”, z grupą żołnierzy i żandarmów niemieckich. Pomimo gwałtownej strzelaniny żadna ze stron nie poniosła strat w ludziach (jeden z „czwartaków” został ranny). Zdarzenie upamiętnia tablica odsłonięta w 1958.

W 1944 budynek PAST-y stał się miejscem zaciętych walk, jakie toczyły się o niego podczas powstania warszawskiego. Budynek był bardzo silnie broniony przez Niemców. Walki powstańcze o zdobycie gmachu trwały od 2 sierpnia do 20 sierpnia i zostały zakończone sukcesem, jednak sam budynek został bardzo poważnie zniszczony. Pozostał w rękach powstańców – wraz z otaczającym go obszarem Śródmieścia Północnego – do dnia kapitulacji.

Na ul. Pięknej 19 (wtedy Piusa XI) mieściła się tzw. mała PAST-a, o którą podczas powstania warszawskiego również toczyły się ciężkie walki, uwieńczone powodzeniem 23 sierpnia – trzy dni po zdobyciu PAST-y na ul. Zielnej.

Po 1945

Budynek został odbudowany na przełomie lat 50. i 60., jednak z pewnymi zmianami. Usunięto obecne przed wojną zwieńczenia w postaci blank (niczym w obronnej fortecy), a budynek jest podzielony na 11 pięter − łącznie z dobudowanym szklanym kioskiem na dachu − przebudowano i skuto zdobienia z części tylnej, zawierającej klatkę schodową.

9 listopada 2000 roku budynek został przekazany środowiskom kombatanckim, w których imieniu budynkiem administruje Fundacja Polskiego Państwa Podziemnego. Na zorganizowanej uroczystości premier Jerzy Buzek przekazał prezesowi Zarządu Głównego Światowego Związku Żołnierzy Armii Krajowej, ppłk Stanisławowi Karolkiewiczowi, symbolicznie klucze do budynku i akt notarialny. Kombatanci zameldowali obecność, odczytano apel poległych. Obecne były liczne poczty sztandarowe. Budynek był bogato przyozdobiony flagami, jego elewacje oświetlały szperacze przeciwlotnicze, po zakończeniu odbył się pokaz sztucznych ogni. Wśród oficjeli byli obecni także m.in. wojewoda mazowiecki Antoni Pietkiewicz, minister spraw zagranicznych Władysław Bartoszewski, ministrowie Jacek Taylor i Jerzy Woźniak z Urzędu ds. Kombatantów oraz biskup polowy Wojska Polskiego, gen. Sławoj Leszek Głódź.

W sierpniu 2003 roku na dachu budynku ustawiono Znak Polski Walczącej (kotwicę). Znak jest wykonany z aluminium, pomalowany na kolor złoty i podświetlany po zmroku. Ma 4 metry szerokości i 6 metrów wysokości. Jego formę zaprojektował architekt i żołnierz AK Jacek Cydzik. Od października 2003 na ostatnim piętrze budynku funkcjonuje taras widokowy. Jest on zwykle udostępniany dla zwiedzających w Noc Muzeów oraz 20 sierpnia (rocznica odbicia budynku PAST przez powstańców).

W 2011 roku podniesiono pomysł zmiany nazwy stacji metra Świętokrzyska na wskazującą na lokalizację w pobliżu historycznego wysokościowca – Świętokrzyska PASTa.