Ulica Smolna

Smolna – jedna z ulic warszawskiej dzielnicy Śródmieście.

Smolna – jedna z ulic warszawskiej dzielnicy Śródmieście.

Przebieg

Ulica Smolna odchodzi od ul. Nowy Świat w pobliżu ronda de Gaulle'a. Następnie biegnie równolegle do Alei Jerozolimskich, w pobliżu stacji kolejowej Warszawa Powiśle skręca w prawo i łączy się z Alejami Jerozolimskimi. Do ul. Smolnej należą także jej odnogi w kierunku ul. Foksal.

Podstawowe informacje

Dawniej była to droga w wąwozie, a jej dolny odcinek prowadził wśród ogrodów. Jako ulica, Smolna otrzymała nazwę w 1771 – bądź od nazwiska właścicieli gruntów, Smółków lub Smółkowskich, bądź od zlokalizowanego przy niej magazynu smoły. Ulicę zabudowano w XIX w., a w 1870 wyodrębniono ul. Smolną Górną i ul. Smolną Dolną.

Smolna Górna w trochę zmienionym kształcie istnieje do dziś. Administracyjnie należą do niej również nieliczne budynki w parku Karola Beyera. Smolna Dolna, oddzielona skarpą wiślaną, znajdowała się na Powiślu, a jej śladem jest chodnik w parku marszałka Edwarda Rydza-Śmigłego.

Historia

Zmiany przebiegu

Dawna ulica Smolna była dłuższa niż obecnie (w XVIII w. miała 840 metrów długości). "Bieg swój rozpoczynała w górnej części miasta, od Nowego Światu podążała równolegle do późniejszej Alei Jerozolimskiej, a następnie skręcając pod kątem prostym, kończyła się u zbiegu ulic Książęcej, Rozbrat i Czerniakowskiej."

Pod koniec XIX wieku w górnym odcinku Smolnej stworzono krótką odnogę w kierunku ulicy Foksal, którą nazwano ulicą Wysoką. Jeszcze przed I wojną światową uznano ją za część ulicy Smolnej i ujednolicono numerację. Nazwa wywarła jednak trwały wpływ, gdyż okoliczni mieszkańcy fragment ten nazywali „Wysoką Smolną”.

W 1914 otworzono wiadukt mostu Poniatowskiego i podniesiono poziom Alei Jerozolimskich. Te działania oddzieliły od siebie dwa fragmenty Smolnej. Ulica została skrócona i straciła znaczenie komunikacyjne.

Dzieje ulicy

W XVIII w. Smolna była mało zabudowana i nie miała bruku. Przy Nowym Świecie znajdował się obszerny, drewniany dwór, a w dolnej części kilka domów. Do górnej części wiodły drewniane schody.

Na początku XIX w. w miejscu drewnianego dworu Wojciech Kiciński wystawił murowaną trzypiętrową kamienicę, zaprojektowaną przez Antonia Corazziego. Był to w tym czasie najwyższy budynek warszawski. Po przeciwnej stronie kasztelan Ksawery Lewicki zbudował pałac, który potem stał się własnością Branickich. W dolnym odcinku Smolnej w 1817 powstała Rządowa Fabryka Dywanów i Kobierców, a w 1826 Rządowa Fabryka Machin Żelaznych. Nowoczesne maszyny wykorzystywane w drugiej z nich stanowiły w tamtych czasach atrakcję turystyczną. Inne posesje na ulicy Smolnej były zaniedbane a ich granice niewidoczne. Dlatego w 1858 Magistrat opracował plan regulacji ulicy Smolnej. Na Smolnej Górnej położono bruk i zaczęto budować kamienice. W 1870 powstał Instytut Oftalmiczny zaprojektowany przez Henryka Marconiego (spalony podczas powstania warszawskiego). Ten wysoki renesansowy gmach miał bardzo nowoczesne wyposażenie.

Na początku XX w. nastąpiła intensywna zabudowa Smolnej. Zmieniła się ona w elegancką, wielkomiejską ulicę. Większość domów była dziełem architektów Konstantego Wojciechowskiego (kamienice pod nr 23 i 25) i Bronisława Brochwicza-Rogoyskiego (szereg kamienic należących do Branickich pod nr 32-40), zaś dom pod nr 17 o modernistycznej fasadzie projektował Juliusz Nagórski. Mieszkania były ładne i świetnie nasłonecznione. W tym czasie na Smolnej 30 powstało też gimnazjum generała Pawła Chrzanowskiego (dzisiejsze liceum im. Jana Zamoyskiego).

W czasie powstania warszawskiego ul. Smolna została niemal doszczętnie zniszczona. Po wojnie odbudowano część domów, a na części terenu urządzono zieleniec. W 1955 zaś na ul. Smolnej wyburzono większość domów o numerach nieparzystych ( z wyjątkiem dwóch: Smolnej 11 i 13), aby zapewnić dużo miejsca na manifestację z okazji Światowego Festiwalu Młodzieży i Studentów. Na powstałym w ten sposób terenie powstał skwer.

Historia kamienic

Dzięki powstałemu na przełomie XIX/XX w. połączeniu górnej części ulicy Smolnej z Solcem, nastąpił stopniowy rozwój infrastruktury otoczenia. Po nieparzystej stronie ulicy powstały liczne budowle nadające jej charakter wielkomiejski. Niektóre z domów prezentowały się bardzo okazale, posiadały od frontu oryginalne otwarte dziedzińce. W budynku pod numerem 25 na trzech piętrach znajdowały się sześciopokojowe mieszkania, również poselstwo Szwajcarii (1925-1938), na czwartym zaś pokoje kawalerskie. Dom zaopatrzony został w wodociągi ze zbiornikami na poddaszu, w rury gazowe, w zlewy i w kanalizację. Największy udział w nadaniu nowoczesnego kształtu ulicy Smolnej miał architekt Konstanty Wojciechowski.

Architektura stopniowo rozwijała się, powstawały budynki w stylu wczesnomodernistycznym z ozdobną dekoracją neorokokową oraz zwykłe, nie wyróżniające się spośród innych, kamienice. Obecnie lokatorzy kamienic korzystają ze skromnych wejść od ulicy Smolnej, natomiast wielkie, ozdobne wejścia frontowe są zamknięte ze względu na bezpieczeństwo mieszkańców oraz z powodów sanitarno-higienicznych (sąsiedztwo pubów i restauracji). W posesji o numerze 9, projektu Emila Falkowskiego, powstała pierwsza fabryka aparatów telefonicznych B. Petscha.

W latach osiemdziesiątych XIX w. pod numerem 5 powstała oryginalna rezydencja zaprojektowana przez Karola Kozłowskiego. Był to niespotykany piętrowy pałacyk z tarasem i ogródkiem, na rogu ulicy Smolnej i Alei Jerozolimskich budynek ten miał zaokrąglony narożnik. Niestety po wojnie budynek ten został zburzony.

Po parzystej stronie ulicy Smolnej architekt Bronisław Brochwicz-Rogoyski wydzielił sześć placów z frontami od Smolnej, z których cztery środkowe były nieco mniejsze. Cztery kamienice o numerach 32-38 realizowały pomysłową koncepcję dwóch par domów będących swoim lustrzanym odbiciem. Ich fasady nieco różniły się detalami, natomiast wnętrza stanowiły tą samą kopię. Cechą charakterystyczną tych budynków było pokrycie fasad okładziną ceramiczną. Kamienice te należały do rodziny Branickich, podobnie jak piąty dom o numerze 40, wyróżniający się bogactwem ozdób, gdyż miał być zajmowany przez samego hrabiego.

W latach osiemdziesiątych XIX w. Witold Lanci zaprojektował trzypiętrowy dom narożny za gimnazjum Pawła Chrzanowskiego (obecnie liceum im. Jana Zamoyskiego). Najbardziej wyróżniał się narożny budynek z numerem 14. Posiadał on charakterystyczne wieżowe zwieńczenie. W kolejnych latach dokonywano stopniowych zmian powstałych już budynków, co wpłynęło na zanik unikalności ich pierwotnego wyglądu.

Najwięcej zmian w wyglądzie ulicy dokonało się po jej prawej stronie, m.in. do numeru 9 dostawiono „dobudówkę”, w której niegdyś mieściła się kawiarenka Rarytas. Obecnie na miejscu domów o numerach od 17 do 25 znajduje się niewielki plac z alejkami, przy których stoją ozdobne latarnie.

Znani ludzie związani ze Smolną

• W 1863 na Dolnej Smolnej pod nr 3 mieszkał Romuald Traugutt.
• Przy Smolnej 28 przez 18 lat (1916-1934) mieszkał muzyk Piotr Maszyński i tam też zmarł. W 1936 odsłonięto tablicę pamiątkową ku jego czci. Jest ona jedyną częścią domu nr 28, która przetrwała do czasów współczesnych.

• W latach 1922-1936 na Smolnej znajdowało się mieszkanie Tadeusza Boya-Żeleńskiego. Na fasadzie kamienicy pod nr 11 widnieje tablica ku jego czci. "Za to na drzwiach mieszkania na drugim piętrze wisi mosiężna tabliczka z napisem: "Tadeusz Żeleński Boy". Za drzwiami mieści się siedziba wydawnictwa Iskry. Jego prezes Wiesław Uchański starannie pielęgnuje pamięć o Boyu-Żeleńskim i innych pisarzach. Jeden z pokoi zamienił się w gabinet Boya, pełen starych mebli i drobiazgów. Są tu m.in. listy Boya adresowane na Smolną i wiele książek z dedykacjami pisarza. "
• Pod numerem 21 przebywał znany literat Zygmunt Kisielewski.
• W okresie międzywojennym na Smolnej 23 znajdowało się mieszkanie siostry Marii Skłodowskiej-Curie, Heleny Skłodowskiej-Szalayowej. W nim Helena gościła swoją słynną siostrę podczas jej pobytu w Warszawie w 1913.
• Na Smolnej mieszkał również Stanisław Wojciechowski zanim został prezydentem RP.
• Stefania Sempołowska była lokatorką mieszkania na Smolnej 7.
• Na Smolnej 14 mieszkał przez lata polski działacz niepodległościowy Roman Dmowski.
• Pod numerem 17, a potem 25 mieszkał Robert Searles Lindley, syn inżyniera Wiliama Lindleya.
• Przy ul. Smolnej 36 znajdowała się pracownia rzeźbiarza Karola Tchorka.

Obiekty

• Pałac Branickich na rogu ul. Smolnej i Nowego Światu. Nr rej. NID: 363 z 1.07.1965

• . Dawny pawilon szpitala Czerwonego Krzyża.

• Szereg zabytkowych kamienic, nr 32-40, należących do Branickich wybudowano na początku XX w. według projektu Bronisława Brochwicza-Rogoyskiego. Najbliżej Pałacu Branickich stoi kamienica o numerze 40. Od pozostałych odznaczała się ona dużą ilością ozdób i luksusowym wnętrzem, gdyż miała służyć samym Branickim. Zbudowana została w 1903, po podziale ogrodów Róży Branickiej. Nr rej. NID: od 1343-A do 1347-A z 31.05.1988
• XVIII Liceum Ogólnokształcące im. Jana Zamoyskiego i Gimnazjum nr 44, budynek nr 30 – w 1905, po zwycięskim strajku szkolnym powstała pierwsza szkoła z polskim językiem wykładowym – prywatne gimnazjum męskie generała Pawła Chrzanowskiego. Gmach szkoły był okazały i miał secesyjną fasadę. W 1915 szkołę przemianowano na Gimnazjum im. Jana Zamoyskiego. Budynek został zniszczony podczas wojny i odbudowany zaraz po niej, ale bez dawnej fasady. Szkoła działa do dziś.
• Pomnik Partyzanta

• Przedwojenny pawilon (Smolna 6) w parku Karola Beyera należał do szpitala Czerwonego Krzyża. NID: 1330-A z 28.03.1988

Współcześnie

Ulica Smolna ma własną radę i Stowarzyszenie Mieszkańców. Dbają one o zabytkowe obiekty w obrębie ulicy, integrują mieszkańców i organizują wiele przedsięwzięć kulturalnych. Stowarzyszenie Mieszkańców Ulicy Smolnej mieści się na Smolnej 14/6. Ciekawą ofertę ma też Domu Kultury "Śródmieście" (ul. Smolna 9).