Kościół św. Karola Boromeusza na Cmentarzu Powązkowskim

Kościół pw. św. Karola Boromeusza na Powązkach znajduje się w Warszawie w dzielnicy Wola przy ul. Powązkowskiej 14 w rejonie Powązek.

Kościół pw. św. Karola Boromeusza na Powązkach znajduje się w Warszawie w dzielnicy Wola przy ul. Powązkowskiej 14 w rejonie Powązek.

Historia

Kościół powstał pomiędzy rokiem 1790 a 1793 według projektu Dominika Merliniego, z fundacji króla Stanisława Augusta i jego brata, ówczesnego prymasa Michała Poniatowskiego. Wzniesiony pierwotnie jako skromna świątynia w stylu klasycystycznym na terenie nowo powstałego Cmentarza Powązkowskiego.

Budynek ten był jednonawowy, z płaską elewacją wspartą na czterech pilastrach, pomiędzy którymi na środku umieszczono drzwi w portalu. Jako że pełnił też funkcję kostnicy, w ścianie południowej nie było okien. Ponieważ pierwotnie cmentarz obsługiwał trzy parafie – św. Jana, Panny Marii i św. Andrzeja – ich patronom poświęcono trzy ołtarze, a na ołtarzu kolegiackim zawisł obraz przedstawiający modlącego się św. Karola Boromeusza pędzla Józefa Walla (Wahla) (1752/1753?–1798), dar prymasa.

W latach w 1820 i 1837 odbyły się remonty świątyni – przybył obraz Wniebowzięcia NMP pędzla Józefata Łukaszewicza oraz wyjście na cmentarz.

Po zamknięciu cmentarzy świętokrzyskiego i ujazdowskiego w kościele odbywały się liczne pogrzeby i zaszła konieczność kolejnego remontu. W okolicy zlokalizowanej pierwotnie poza rogatkami miasta zaczęły się pojawiać rodziny wojskowych, kupców i rzemieślników. W 1849 roku rozpoczęła się przebudowa pod kierunkiem architekta Alfonsa Kropiwnickiego, a nadzór na całością powierzono Alfonsowi Welke. Przedłużono świątynię w kierunku południowym, wzniesiono trzy nowe ołtarze, poddano renowacji obraz Wahla. 22 września 1850 odbyła się uroczysta konsekracja odnowionego kościoła.

Pod koniec XIX w odbywała się tu tak duża ilość pogrzebów (pomimo otwarcia cmentarza na Bródnie), że zaszła konieczność dalszej rozbudowy świątyni, a w zasadzie budowy nowej. Jako, że na uzyskanie pozwolenia rosyjskiego cara i władz wojskowych nie można było liczyć, pod pretekstem rozbudowy zbudowano praktycznie nową świątynię w latach 1891–1898 wg planów i pod kierunkiem Józefa Dziekońskiego. Rozebrano mury świątyni, zostawiając jedynie nietkniętą fasadę. Dzięki temu powstał sześciokrotnie większy kościół, wzniesiony na planie krzyża łacińskiego z kopułą umieszczoną na bębnie nad przecięciem nawy głównej i transeptu. Odbudowano też prezbiterium, zakrystię oraz dwie wieże, pełniące rolę dzwonnic. Zaprojektowano także nowe ołtarze.

W tym stanie kościół przetrwał aż do II wojny światowej, kiedy w czasie powstania warszawskiego Niemcy zlokalizowali na cmentarzu stanowisko ciężkiej artylerii. Spadające bomby wznieciły pożar, w wyniku którego spadła kopuła, zniszczeniu uległa dzwonnica, część dachu i organy, a zabytkowe dzwony spadły z wieży i stopiły się.

Powojenną konserwację kościoła pod nadzorem architekta Stanisława Marzyńskiego ukończono dopiero w 1960. Celem jej było przywrócenie kościoła do stanu po przebudowie przez Józefa Dziekońskiego, co zostało osiągnięte z wyjątkiem polichromii we wnętrzu, których ocalałe fragmenty odnowił prof. Władysław Zych. W 1978 erygowano nową parafię pw. św. Karola Boromeusza.

Sanktuarium „Poległym i Pomordowanym na Wschodzie”

W 1984 z inicjatywy miejscowego proboszcza i rektora ks. Stefana Niedzielaka na zewnętrznej ścianie kościoła powstało miejsce pamięci z zaprojektowanym przez inż. Jadwigę Zienkiewiczową krzyżem z napisem: Poległym na Wschodzie, ufundowanym przez Wojciecha Ziembińskiego. 1 września 1984 krzyż ten został poświęcony przez prymasa Polski, kardynała Józefa Glempa. Przy kościele zaczęli się skupiać członkowie rodzin ofiar zbrodni katyńskiej, a ścianę koło krzyża pokryto ok. 1000 tabliczek epitafijnych poświęconych Polakom zamordowanym lub zaginionym na terenie Związku Radzieckiego. Na pomniku znajduje się napis:

Nie wolno nam zmarnować tych śmierci
Od 1939 r. Tibi Polonia...
Obrońcom Kresów RP
Bohaterom KOP-u
Niewinnym ofiarom Katynia · Łagrów · Zsyłek

W 1990 roku pod krzyżem wmurowano relikwiarz z czaszką jednego z polskich oficerów zamordowanych w Katyniu odnalezioną w Instytucie Medycyny Sądowej i Kryminalistyki w Zagrzebiu. Czaszkę tę wywiózł w 1943 z Katynia jeden z członków Międzynarodowej Komisji Lekarskiej (MKL), prof. Eduard Miloslavić. Relikwiarz ufundowała Rada Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa i warszawski oddział Pewexu.

W 2004 roku na ścianie kościoła umieszczono tablicę pamiątkową ku czci członków Komisji Technicznej Polskiego Czerwonego Krzyża prowadzącej w 1943 ekshumacje w Katyniu.

W skład Sanktuarium wchodzą również tablice pamiątkowe poświęcone dowódcom Armii Krajowej. W kościele znajduje się replika obrazu Matki Bożej Kozielskiej.

Początki Warszawskiej Rodziny Katyńskiej

Członkowie rodzin ofiar zbrodni katyńskiej skupieni wokół kościoła pw. św. Karola Boromeusza na Powązkach i Sanktuarium „Poległym i Pomordowanym na Wschodzie” utworzyli w 1988 roku Stowarzyszenie Warszawska Rodzina Katyńska, którego siedziba mieściła się w domu parafialnym. Początkowo działało ono pod opieką ks. Stefana Niedzielaka, zamordowanego przez tzw. "nieznanych sprawców" w nocy z 19 na 20 stycznia 1989 roku, a następnie pod opieką ks. Zdzisława Króla, który zginął w katastrofie polskiego samolotu Tu-154M w Smoleńsku.